Ita Turowicz „I wszystko w sny odchodzi”

„I wszystko w sny odchodzi…”. Tytuł mojej książki, zaczerpnięty z wiersza Artura Międzyrzeckiego Never more, można by interpretować dwojako. Bo skoro wszystko i tak w sny odchodzi, czyli przemija, to czy warto się nad tym zatrzymywać? Może lepiej pozwolić życiu minionemu odejść? A skupić się na przyszłości? Ale druga, ta właśnie, która mi przyświecała interpretacja, każe – właśnie dlatego, że tak szybko owe sny zagarniają rzeczywistość przeżytą dopiero co przez nas samych, a jeszcze szybciej tę doświadczoną przez pokolenie naszych rodziców czy dziadków – utrwalać ją, ocalać, wyrywać zapomnieniu.

Ocalać zaś nie tylko dla własnej, kurczącej się wraz z wiekiem pamięci, ale i dla innych, przychodzących czy dopiero mających przyjść po nas. Ocalać jednych (tych, co byli przed nami lub może jeszcze są) dla drugich (tych, co będą). By ci ostatni lepiej rozumieli siebie samych, skąd przychodzą i po co, jakiej tradycji są ogniwem. (Pani Urszula Wągrowska prosząc mnie o dedykację książki dla córki swojej zmarłej siostry, a naszej koleżanki, Reni Łuszkiewicz, i wnuków, powiedziała: „by wiedziały, skąd wyrastają ich korzenie”). Chodzi bowiem o to, by przyszłość nie zawisła w próżni. Pamiętamy ze sztandarowej pieśni komunistycznej, „Międzynarodówki”, hasło wzywające do rugowania tradycji i historii: „Przeszłości ślad dłoń nasza zmiata” i mamy świadomość, czemu ono służyło.

Gdy w XIX wieku trwała silna polityka antypolska, rusyfikacyjna i germanizacyjna, prowadzona przez zaborców, gdy walczono z symbolami polskości i katolicyzmu, który ukształtował naszą państwowość, kulturę i duchową tożsamość, Zygmunt Krasiński tak opisał te działania i ich cel:

Na polach wokół najemne grabarze
Kopią w głąb ziemię – i broń poszczerbioną,
Obrazy świętych i stare ołtarze,
Na pył rozbiwszy, rzucają w jej łono –

By nie stał żaden przed oczyma ludzi
Pomnik dni dawnych – by ziemia ta cała
Nagim – bez krzyżów – cmentarzem się stała,
Gdzie z snu wiecznego mój lud się nie zbudzi.
(wiersz Dzień dzisiejszy, 1847)

Przytaczam w mojej książce przykłady walki z „pomnikami dni dawnych”, mówiąc o pamięci Grunwaldu w rozdziale o sieradzkim cmentarzu z jego grunwaldzkim wotum. Nie dodałam tam jeszcze, że Niemcy nie tylko chcieli zniszczyć monumentalny obraz Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”, ale na rozkaz gubernatora Franka wysadzili w powietrze Pomnik Grunwaldzki w Krakowie, ufundowany przez Paderewskiego w 1910 roku, w 500. rocznicę bitwy.

A przywołałam te pełne wieszczej przestrogi słowa Krasińskiego z odległej przeszłości, by wskazać, że i dziś pamięć nasza (te „pomniki dni dawnych”) nie jest wolna i niezagrożona. Trwają wciąż negatywne skutki panującej w powojennej Polsce czerwonej ideologii, dają znać o sobie nowe, laickie, globalistyczne i poprawnościowe zabiegi. Oto pierwsze z brzegu przykłady: plany ograniczenia lekcji historii Polski na rzecz – jeżeli już – to historii Europy (tak jakby istniała historia Europy bez dziejów poszczególnych, bardzo konkretnych państw i narodów), usuwanie z lektur szkolnych ważnych dla zrozumienia naszych dziejów i dumy z nich pozycji (np. Trylogii i Krzyżaków Sienkiewicza pod kuriozalnym zarzutem ich „polocentryczności”, książek Żeromskiego, Prusa, Kossak-Szczuckiej).

Dalej: dziejące się na naszych oczach przeinaczanie historii, gdy dawny agresor żąda współczucia z powodu wypędzenia go przez napadniętych, a zakładane przez siebie obozy śmierci nazywa w swojej prasie „polskimi obozami”, tłumacząc, że były one na naszej ziemi i stąd ta nazwa (to tak, jakby atak na World Trade Center nazywać amerykańskim atakiem, bo dokonał się w Nowym Jorku; a atak atomowy na Hiroszimę japońskim atakiem; czy to nie szczyty absurdu?). Uzasadnieniem zaś dla tego wszystkiego ma być teoria podana expressis verbis i bez żadnej żenady w „Gazecie Wyborczej” z 17-18 marca 2001 roku: „Teraz przyszedł czas historii nowej generacji: nie jest już ważne, jak było naprawdę, tylko jak co będzie zapamiętane”, czyli – koniec cywilizacji łacińskiej, opartej na szacunku dla prawdy.

I jeśli nie poznajemy prawdziwej, zgodnej z rzeczywistością historii, jesteśmy wobec tych manipulacji bezbronni. Psycholog i pisarz amerykański Nathaniel Branden powiedział: „Trudno jest walczyć z nieprzyjacielem, który okopał się w naszej głowie”. Zapamiętajmy to.

Dalej: obniżanie poziomu kultury w społeczeństwie przez zalew kolorowych, mało ambitnych magazynów, przez jednobrzmiące, „poprawne politycznie” gazety w rękach zagranicznych mocodawców, przez obcinanie nakładów na kulturę, spadek czytelnictwa, wydawanie i nagradzanie książek epatujących rynsztokowym językiem (vide nagradzana na wszystkie sposoby Dorota Masłowska) i obrazami wszelkich możliwych dewiacji. A już Wiktor Hugo powiedział, że: „Żadnych bzdur nie czyta się bezkarnie”.

Prawdziwym szczęściem są istniejące, jak choćby tu, w Sieradzu, małe regionalne ośrodkym kwartalniku „Na Sieradzkich Szlakach” z panem Andrzejem Ruszkowskim i panią Krystyną Brodowską, o Bractwie Kurkowym, młodzieżowych grupach rekonstrukcji historycznej… Tak trzymać.

Wracam jednak do ogólnych trendów. Nientujerzejem Ruszkowskim i pano niewjest większe. W każdym razie, chwała małym placówkom ratowania kultury. W tym miejscu trzeba się nisko pokłonić pani Ninie Andryszczak i pani Hannie Krawczyk, byłej i obecnej pani dyrektor powiatowej biblioteki, za ich wszystkie, z taką pieczołowitością organizowane spotkania. Miejskiej Bibliotece z kochającym poezję dyrektorem, panem Zbigniewem Łuczakiem. Księdzu proboszczowi prałatowi Marianowi Bronikowskiemu za troskę o kulturę literacką, muzyczną, o poezję religijną. Klasztorowi z jego pięknym chórem Cantilena, urszulańskim jarmarkiem i imprezami promującymi kontakt z piękną polszczyzną. Trzeba wspomnieć i o innych środowiskach broniących pamięci i kultury, o zasłużonym i prężnym sieradzkim muzeum z dyrektorem Jerzym Kowalskim, o znakomitym kwartalniku „Na Sieradzkich Szlakach” z panem Andrzejem Ruszkowskim i panią Krystyną Brodowską, o Bractwie Kurkowym, młodzieżowych grupach rekonstrukcji historycznej… Tak trzymać.

Wracam jednak do ogólnych trendów. Nie sposób wprost nie zauważyć żenującego poziomu nie tylko telewizji komercyjnych, ale i publicznej, gdzie poważne, dotyczące historii i intelektualnie ciekawe pozycje, jeżeli już są, to emituje się je o godzinie drugiej czy trzeciej w nocy, a w czasie największej oglądalności puszcza głupawe programy i seriale. Program kin warszawskich (bo taki mam w oglądzie) prezentuje przewagę filmów bardzo niewysokich lotów; filmy historyczne, przekazujące jakieś wartości („Generał Nil”, „Jerzy Popiełuszko”) znikają wkrótce po premierze. Jeśli nie zdąży się ich obejrzeć wtedy, potem nie ma szansy.

Kiedy po śmierci pary prezydenckiej i towarzyszącej jej delegacji trwała ogólnonarodowa żałoba, wypadało zaprezentować w TV filmy poważne, a przynajmniej pozbawione brutalności i bezideowej sieczki, i wtedy okazało się, że w ostatnim dwudziestoleciu są one wyjątkową rzadkością. Trzeba było sięgnąć po filmy z lat 70., 80. Leciało Nad Niemnem, Pan Wołodyjowski, Potop, W pustyni i w puszczy, Lalka, Popioły itd. Czyli ekranizacje naszych klasyków. Trochę wstyd się zrobiło, że kiedyś ktoś chciał je nakręcić, a teraz już nie… Bo nasza klasyka bynajmniej się na tych dziełach nie wyczerpała.

Profesor Piotr Jaroszyński z KUL-u, wielki piewca i obrońca polskiej kultury i tożsamości, mówił na jednym z wykładów o roli teatru. Podkreślał, że zarówno w czasie rozbiorów, jak w okresie międzywojennym, a do pewnego stopnia i po wojnie polskie teatry tętniły życiem, wystawiając (z różnym stopniem, ale jednak szacunku) klasykę obcą i polską. Dziś wystarczy przyjrzeć się życiu teatralnemu, repertuarom i sposobom inscenizacji, posłuchać języka, jaki pada ze scenicznych desek, przyjrzeć nie aspirującej do piękna scenografii, albo zacytować choćby tytuły sztuk wystawianych w teatrach stolicy Polski. Cytuję: Mr Love, Odchodzi mężczyzna od kobiety, Zgaga, Z rączki do rączki; Biedny ja, Suka i Jej Nowy Koleś. Co to ma wspólnego z kulturą?

I każe postawić pytanie: w jakich czasach żyjemy? W jakiej cywilizacji? W jakim kraju? W jakiej Europie? Czy to nie ma nas uśpić, wpędzić w „sen wieczny”, byśmy nie potrafili się obudzić do świadomego, rzeczywistego życia, w którym moglibyśmy być sobą?

W odpowiedzi zaś na odcinanie się Unii Europejskiej od chrześcijańskich korzeni (zarówno w sensie historii Europy, jak i chrześcijańskiego ducha ojców założycieli: Roberta Schumana, Jeana Moneta i Konrada Adenauera), na postulaty usuwania krzyży z przestrzeni publicznej i rugowania z niej wzmianek o Bogu, mogę przytoczyć zdanie Prymasa Tysiąclecia, Stefana kardynała Wyszyńskiego, wypowiedziane w czasach komunizmu: „Ludzie postanowili, że Boga nie ma. On jednak nie ma obowiązku stosowania się do naszych uchwał”.

*

Przechodzę do mojej książki. Trudno ją oczywiście nazwać „pomnikiem dni dawnych”, jest jednak jedną z malutkich cegiełeczek, które tworzą cokoły dla takich pomników. Stara się ocalić od zapomnienia to, co było dostępne mojemu osobistemu doświadczeniu i daje świadectwo miastu, ludziom z kręgu rodzinnego, przyjacielskiego, a także innym spotkanym na drodze życia.

Praca nad książką stworzyła mi okazję do poznania migawek dotyczących losu tych ludzi, znanych osobiście bądź też z widzenia lub słyszenia. Wrażenie zrobiła na mnie relacja o bolesnym poszukiwaniu braci, zaginionych w dziejowej zawierusze, przez pana Aleksandra Makońskiego. Mimo wieloletniej przyjaźni z Jolą, częstego bywania w jej domu, temat by nie zaistniał, gdybym nie zapytała. Na użytek tej książki. Historia grobowca Modelskich na sieradzkim cmentarzu, sprawa produkcji części samolotów w warsztatach Lipińskiego na Kościuszki, sieradzkie mosty stawiane przez Kazimierza Ciborskiego, tragiczny los Józefa Pisuli w czasie wojny, dzieje sieradzkich grabarzy z rodziny Grobelnych, napoleońska pasja Edwarda…

Nie dowiedziałabym się o tym wszystkim, gdyby nie pytała. Czy zatem można pytać innych o ich sprawy rodzinne? Czy nie jest to rodzaj wścibstwa? Wszystko, myślę, zależy od tego, w jakim celu pytamy. Jeśli po to, by wyciągnąć informację dla zaspokojenia swojej, czasem może i plotkarskiej ciekawości – osoba pytana może się poczuć nieswojo. Jeśli jednak wyczuje, że oto nadarza się okazja podzielenia z kimś pamięcią, by przetrwało wspomnienie o bliskiej osobie czy osobach, gdy można uwypuklić coś, co się przechowuje z sentymentem, albo przekazać informację o losie bliskich, tak szybko przecież idącym w zapomnienie – sprawa wygląda inaczej. Zachęcam wszystkich do pytania, zwłaszcza wewnątrz naszych rodzin. Warto także zaglądać do „rodzinnych szuflad”.

*

Ksiądz prof. Waldemar Chrostowski, mówiąc o pięknej książce chicagowskiego rabina Byrona L. Serwina, Duchowe dziedzictwo Żydów polskich, której był tłumaczem, autorem opracowania i przedmowy, powiedział: „Tak oto historia przeplata się z legendą, a wspomnienia z wyobraźnią, zaś to wszystko jest karmione gorącym uczuciem i składa się na niezwykle żywą i trwałą pamięć”.

Teraz otwieram nawias. Czy nie buduje żywej i trwałej pamięci opowiedziana, a przedtem przechowana w sercu Mirki Gajdzińskiej scena uścisku ojca na pierwszej polskiej stacji po jej przyjeździe z Uzbekistanu? Poza szczególną sytuacją – spotkania dziecka urodzonego na zsyłce z prawie niepamiętanym ojcem – scena ta zawiera uniwersalny przekaz dla nas wszystkich, refleksję o tym, jak ważne są gesty, ile mogą przekazać ciepła, jak głęboko zapadają w serce.

Z kolei obrazek przybyłej do szpitala ze słoiczkiem rosołu pani Teodozji Pisulowej – która wzdycha z ulgą, że tumult wszczęty na oddziale nie dotyczy jej wracającego do zdrowia męża, podczas gdy właśnie został on śmiertelnie otruty przez niemiecką pielęgniarkę – więcej mówi o tamtych czasach i losie Polaków pod hitlerowską okupacją niż całe stronice podręczników historii.

Postacie: Anny Szygowskiej, której dwaj mężowie w odstępie trzydziestu lat ponieśli śmierć od niemieckich bomb (jeden w 1914 roku, pod gruzami włoskiego szpitala, drugi w roku 1944, pod gruzami warszawskiej kamienicy); dalej – Edwarda Wojewody i jego małego synka, ocalałych z niemieckiego bombardowania w pierwszym dniu wojny, a dosięgniętych bombami sowieckimi w przeddzień jej zakończenia – dobrze ilustrują paradoksy i niepojęte tajemnice historii.

Wspomniany Byron Sherwin podkreśla w swojej książce znaczenie pamięci dla jego narodu: „Dla nas utrata pamięci to śmiertelna choroba”. Ale przecież ta konstatacja nie dotyczy tylko narodu żydowskiego. Przypomnijmy książkę Ojca Świętego Jana Pawła II Pamięć i tożsamość. Nasza polska tożsamość narodowa, także rodzinna i osobista, zakorzenione są również w pamięci, a zatem skazane na śmiertelną chorobę, uwiąd, gdy tej pamięci zabraknie. Stąd pamiętny apel papieski o utrwalanie losu Polaków, ich życia, wkładu w życie innych, tego, co ich spotkało, nie tylko ze strony dobrego lub złego losu, ale także procesów historycznych, geopolityki, innych narodów. A ukształtowana prawidłowo tożsamość narodowa stanowi wielką siłę, pomaga ludziom nie dać się zmanipulować przez narzucane absurdy, obce, a czasem i rodzime, nie zawsze przyjazne siły nacisku i interesy. Pomaga się obronić, także rozwijać, przyciąga swoją atrakcyjnością. Sprzyja dobremu wychowaniu młodzieży. Stąd moja wielka pochwała pamięci. Na rzecz zachowania tożsamości.

*

Przytoczę jeszcze bliską mi myśl Hanny Krall, mówiącej w wywiadzie na łamach „Rzeczypospolitej” o swoich książkach. „Wszystko, co robię, wszystkie te opowieści, mają uruchomić w czytelnikach pokłady ich własnego doświadczenia, ich wspomnień i refleksji. Ich czasu. Dopiero wtedy powstaje całość, kiedy czytelnik – wraz z bohaterem i autorem – współtworzą książkę”. Do tego zapraszam i na to liczę również w odniesieniu do moich czytelników. Książka bowiem, kiedy i dopóki ją pisałam, byłam wyłącznie moja, mogłam dołączyć do niej, co chciałam, usunąć, co mniej mi się podobało. Teraz jednak żyje swoim własnym życiem. To także książka Państwa. Nasza wspólna książka. Każdy czytelnik ma możność wzbogacenia jej swoimi wspomnieniami i refleksjami, swoim zapamiętaniem i rozumieniem tamtego czasu.

A na koniec powiem, że moja książka jest też okazją do okazania wdzięczności i uczczenia pamięci wszystkich moich drogich zmarłych, podziękowaniem za każdy dzień, który dane mi było przeżyć w ich obecności.

Nie wiem, czy udało mi się oddać tę wdzięczność, ale ufam, że z każdej kartki mojej książki da się odczytać uczucie miłości: do osób, miejsc i wydarzeń, pragnienie, by żyły dalej w świadomości i pamięci innych ludzi.