Moja Praga / Historia Pragi

Sieradz, 17 sierpnia 2015

Praga, najstarsza i najbardziej urokliwa dzielnica naszego Sieradza – to piękne miejsce, w którym przyszło mi dorastać i żyć. Dzisiaj, kiedy pragnę zaprezentować jego historię, mija już ponad 10 lat od powstania strony internetowej Sieradz-Praga.pl. Ilekroć wcześniej zabierałem się do przygotowania materiału o historii Pragi, po pewnym czasie rezygnowałem.

Decydował o tym głównie brak odpowiedniej wiedzy, archiwalnych fotografii, by móc coś więcej o tym miejscu napisać, a przecież mieszkam tutaj już ponad 30 lat. Dlatego za okazaną pomoc przy pracy nad poniższym tekstem dziękuję pani Icie Turowicz, panom Zbigniewowi Kowalskiemu i Janowi Pietrzakowi. Bardzo się cieszę, że mogę zaprezentować swoją Pragę, taką, jaką ją znam i jaką ją zapamiętały osoby, które spędziły tutaj swoje dzieciństwo i młodość.

Na początek pokażę kilka współczesnych zdjęć, by ukazać piękno tego miejsca, a następnie przejdę w sposób bardziej chronologiczny do przeglądu archiwalnych już zdjęć prastarej Pragi.

Przy Zamkowej, tuż za Muzeum Okręgowym, po prawej stronie mieścił się dawniej Dom Kultury, zwany PEDEKIEM. W latach 50. – 60. XX wieku, kierowany przez pana Bronisława Nawrockiego, prowadził ożywioną działalność kulturalno-oświatową. Był miejscem spotkań młodzieży w jesienno-zimowe wieczory. Przyciągał jeden z pierwszych w mieście telewizorów, także bilard, warcaby, kolorowa prasa, działały kółka zainteresowań. Na dole budynku w małej sali widowiskowej spotykali się członkowie dziś zapomnianego zupełnie DKF-u (Dyskusyjnego Klubu Filmowego), który między innymi proponował ciekawe tytuły filmów niedostępnych jeszcze w powszechnej dystrybucji. Na miejscu dawnego Domu Kultury stoi dziś obecnie – a jakże – budynek banku.

Zmierzając ulicą Zamkową, warto przypomnieć, że w pobliżu dzisiejszej szkoły ponadgimnazjalnej nr 2 im. Marii Dąbrowskiej znajdowała się kiedyś charakterystyczna ręczna pompa wodna, która niestety nie zachowała się do dnia dzisiejszego. Szkoda, gdyż taki odrestaurowany element architektury pięknie by zdobił odnowioną ulicę. Jak wspominają dawni uczniowie szkoły, w czasie przerw między lekcjami pompa była oblegana przez dzieciaki, chcące się ochłodzić albo napić zimnej wody podczas gorących przedwakacyjnych dni. Jedna osoba podstawiała ręce, a druga musiała pompować. A pamiętajmy, że w tamtych czasach nie było sklepików szkolnych, w których można by zakupić napoje, kanapki czy słodycze. Przede wszystkim jednak z pompy korzystali mieszkańcy, nosząc wodę do codziennego użytku. Dzisiaj trudno wyobrazić sobie sytuację, że po wodę na herbatę czy do mycia trzeba by iść do pompy albo do studni, i zaczerpniętą nieść w wiadrach do domu.

Idąc w dół Zamkową, dochodzimy do budynku, mieszczącego Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Marii Dąbrowskiej, który w obecnej postaci został przebudowany w 1961 roku. Warto wspomnieć o tym, że tuż przed wybuchem II wojny światowej Żydzi postanowili wybudować w tym miejscu szkołę żydowską. Jednak wybuch wojny przerwał prace nad budową. Po wojnie w części parterowej budynku mieściły się pomieszczenia spółdzielni zakładu mleczarskiego, który funkcjonował do chwili wybudowania nowego zakładu. Zakład mleczarski zapisał się niechlubnie w pamięci sieradzan, bowiem zatruwał wodę w Żeglinie, co powodowało masowe śnięcie ryb. Piętra nad mleczarnią zaadaptowano do celów oświatowych, powołując tam szkołę podstawową nr 3, tzw. „trójkę”. Później naprzeciwko szkoły nr 3 w prowizorycznych barakach, w mało komfortowych warunkach funkcjonowała Szkoła Zawodowa. Podczas rewitalizacji tego fragmentu miasta odkryto pozostałości po łaźni żydowskiej (mykwie), niedaleko dawnej synagogi. Sieradzcy Żydzi stanowili przed wojną znaczący odsetek mieszkańców miasta.

Na skrzyżowaniu ulicy Zamkowej i Rybnej mieścił się ongiś mały sklepik spożywczy, prowadzony przez rodzinę państwa Jaworskich, gdzie zawsze można było kupić świeże mleko (nawet w niedzielę). Starsi mieszkańcy mają jeszcze w pamięci ten sklepik, opowiadają, że kiedy zabrakło mleka, wówczas sprzedawca udawał się z bańką do mleczarni po świeże mleko.

Minąwszy sklepik państwa Jaworskich, dochodziło się do drewnianego mostu, pod którym przecinając ulicę Zamkową, płynęła swego czasu Żeglina. Jak wspominał pan Andrzej Jasiewicz, znajdowała się tam wypożyczalnia łódek braci Adama i Bolesława Abrysiewiczów. Most został rozebrany dopiero wtedy, gdy została naruszona jego konstrukcja. Do 2013 roku starorzecze Żegliny pozostawało bardzo zarośnięte i zaniedbane, tak iż mało kto wiedział, że tędy miała swoje ujście Żeglina. Prace rewitalizacyjne wokół starorzecza sprawiły, że możemy znów cieszyć się pięknem tego miejsca, podziwiając widok na sieradzką kolegiatę i wieżyczkę Ochotniczej Straży Pożarnej.

Kontynuując spacer, dochodzimy do Ryneczku Praskiego, obecnie pięknie przebudowanego, będącego centrum tej dzielnicy. Na Rynku Praskim w latach 50. i 60. funkcjonował maleńki sklepik pani Kazimiery Wojewodziny, z podstawowymi artykułami żywnościowymi i środkami higieny. Sklepik ten, dobrze widoczny na poniższej fotografii, pamięta jeszcze wielu mieszkańców Sieradza.

Poniżej wymienię z imienia i nazwiska 89 osób, które podczas nalotu 20 stycznia 945 roku poniosły straszną śmierć. Są one upamiętnione na ścianie memorialnej przy sieradzkiej kolegiacie. Dziękuję panu Jankowi Pietrzakowi za podzielenie się ze mną swoimi archiwalnymi materiałami.

Ściana memorialna przy sieradzkiej kolegiacie, u dołu znajdują się tablice z nazwiskami osób,
które zginęły podczas sowieckiego nalotu na Pragę; fot. 1 sierpnia 2015

Wieczny odpoczynek racz im dać Panie, a światłość wiekuista
niechaj im świeci. Niech odpoczywają w pokoju. Amen

Po wojnie na Rynku Praskim miał swój słynny zakład garncarski pan Antoni Tomala, do którego przychodziły również po wcześniejszym uzgodnieniu szkolne klasy, by przyjrzeć się, jak wygląda cały proces powstawania ceramicznych dzbanków, wazonów, mis. Kilka kroków dalej, przy ulicy Wschodniej funkcjonował zakład szewski pana Czesława Nawrockiego, a wchodziło się tam po schodach na poddasze domu. Na końcu ulicy Wschodniej i Stawowej, gdzie obecnie znajduje się charakterystyczny budynek komunalny (barak) – rozciągała się niezagospodarowana polana, na którą w latach 50. przybył na konnych wozach cygański tabor i tam się osiedlił. Cyganie prowadzili koczowniczy tryb życia, ale jak wspominają mieszkańcy, byli lubiani i nikomu nie stwarzali problemów. Najmłodsze pokolenie mieszkańców Pragi lubiło z cygańskimi dziećmi wspólnie spędzać czas i się bawić. Warto również dodać, że rodzicami chrzestnymi jednego z cygańskich dzieci zostali pani Celina Filipczak i pan Antoni Rosiak, mieszkańcy Pragi. Do dnia dzisiejszego Cyganie ci mają kontakt z ich rodzinami. Z czasem ówczesna władza postanowiła wybudować dom dla cygańskich rodzin. Cyganie mieszkali w nim ok. 10 lat, a wyprowadzili się z dnia na dzień, tak że wielu mieszkańców było tym zdziwionych. Puste mieszkania z czasem zostały wyremontowane i przekształcone na mieszkania komunalne, które do dziś służą mieszkańcom Pragi. Ale nadal o domu, gdzie dawniej mieszkali Cyganie, mówi się „w domu u Cyganów, koło Cyganów”.

Odkąd zacząłem interesować się historią swojego miasta i Pragi, zawsze byłem ciekaw, jak wyglądała w dawnych latach ulica Stawowa, na której mieszkam. Z pomocą przyszły oczywiście zdjęcia, do których udało mi się dotrzeć. A szczególną radość sprawił mi pan Jan Erenc, pokazując piękny obraz namalowany przez utalentowanego sieradzkiego malarza Kasjana Farbisza (zmarłego 10 czerwca 2015), przedstawiający ulicę Stawową, z rysującym się w oddali zabytkowym klasztorem sióstr urszulanek. Z tą ulicą związana jest również moja mama, której rodzinny dom znajdował się też przy Stawowej. Zachowałem w pamięci, jak będąc małym chłopcem, chodziłem do dziadka, po którego podwórku zawsze biegały sobie kury, kaczki, małe kotki. Bardzo lubiłem przyglądać się, jak dziadek przygotowywał im jedzenie. Z ziemniaków, które im gotował w łupinach, zawsze kilka sobie podbierałem i zjadałem ze smakiem (uśmiech).

Od drugiej strony ul. Stawowej znajdowały się ogródki działkowe, uprawiane przez mieszkańców ulicy. Również i tam lubiłem przebywać, bo zawsze mogłem sobie pojeść smacznych owoców. Na działce poza drzewkami owocowymi, truskawkami, poziomkami uprawiano też warzywa. Najbardziej intensywny zapach czuło się koło folii, gdzie rosły pomidory. Najsmaczniejsze były ze świeżym chlebem i masłem. Tego smaku po prostu nie sposób zapomnieć. Lubiliśmy również chodzić z kolegami na smaczne orzechy włoskie do pani Konopackiej, na gruszki do pani Wiktorii Woźniak i na jabłka do pani Filipczakowej, która zawsze nam powtarzała żartobliwie, że jabłka, które znajdują się za płotem, są dla nas, a te na jej podwórku należą do niej. Dzisiaj na miejscu działek powstał zbiornik retencyjny, jak również wybudowany dla najmłodszych dzieci, długo wyczekiwany plac zabaw.

Działki, o których opowiadam, ciągnęły się wzdłuż całej ulicy Stawowej i dochodziły aż do stawu przy ulicy Grodzkiej. Dzisiaj już tylko na archiwalnych zdjęciach możemy zobaczyć, jak ta okolica dawniej wyglądała. Staw, o którym chciałbym teraz napisać kilka słów, nosił swego czasu mało przyjemną nazwę „Smródki”. Nazwa wzięła się od wszystkich zanieczyszczeń, które wpływały do tego stawu i zwłaszcza latem wydobywał się stąd nieprzyjemny zapach. Teren dookoła stawu był mocno zarośnięty przez roślinność, tak że nie było możliwości, by się do niego zbliżyć. Staw był również systematycznie zasypywany śmieciami przez mieszkańców, szczególnie od strony działek znajdujących się przy Żabiej. Przydawał się jedynie zimą, kiedy to jeździło się po nim na łyżwach. To na tym stawie uczyliśmy się gry w hokeja. Największymi zapaleńcami tego sportu, a zarazem naszymi instruktorami, byli panowie Karol Nawrocki i Tadeusz Tomaszewski, którzy wkładali całe swoje serce. To oni zaszczepili w nas pasję do tego pięknego, ale i troszkę niebezpiecznego sportu, który uprawiamy do dnia dzisiejszego, tylko już na sztucznym lodowisku. Od stawu odbiegała ulica Grodzka, która również doczekała się rewitalizacji, i dobrze, bo miejsce to dawniej nie należało nie tylko do urodziwych, ale i bezpiecznych, co sprawiał brak działających latarni, szybko przejeżdżające samochody, brak chodnika i ławek.

Idąc ul. Grodzką, dochodzimy do słynnego Wzgórza Zamkowego, nazwanego tak, gdyż od około połowy XIII wieku stał tam książęcy zamek. Na tablicy informacyjnej, znajdującej się obecnie tuż przy Wzgórzu Zamkowym, możemy przeczytać:

Przed przeprowadzonymi pracami rewitalizacyjnymi, miejsce to nie było chętnie odwiedzane przez mieszkańców Sieradza. Brak jakiegokolwiek oświetlenia, alejek czy też ławek, na których można by usiąść, sprawiał, że miejsce to raczej nie przyciągało spacerowiczów. Na dodatek całe Wzgórze Zamkowe było zarośnięte przez drzewa i krzaki. Trzeba również wspomnieć, że pod koniec II wojny światowej Niemcy pobudowali na wzgórzu bunkry, który jednak nie zostały wykorzystane z powodu ich ucieczki przed szybko zbliżającym się frontem sowieckim. Dziś zabezpieczone przed zniszczeniem stanowią pamiątkę po czarnym okresie okupacji niemieckiej.

Na opisie Wzgórza Zamkowego chciałbym zakończyć artykuł o mojej Pradze. Kiedy dzisiaj spaceruje się po praskich uliczkach, widać, jak wiele pozytywnych zmian dokonało się w ostatnim czasie. I tylko archiwalne zdjęcia pozwalają zobaczyć, jak Praga zmieniała się na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Mam nadzieję, że ta zakładka na mojej stronie internetowej będzie stale rozbudowywana, tak by zarówno fotografii, jak i wspomnień wciąż przybywało. My, mieszkańcy Pragi, cieszymy się i jesteśmy dumni, że możemy tutaj mieszkać, a ufam także, że dzięki tym spisanym wspomnieniom pozostali sieradzanie będą jeszcze częściej odwiedzali naszą ukochaną Pragę. Zapraszam.

Łukasz Piotrowski

***

PRAGA, wyodrębniona faktycznie, nie formalnie, dzielnica położona we wschodniej części miasta, pomiędzy ulicami Zamkową, Grodzką, a Wzgórzem Zamkowym. Usadowiona na obniżeniu tworzącym pradolinę Warty, zwanym Sieradzką Kotliną, której oddalony o 5 km przeciwny brzeg wypiętrza się wyraźnie za Woźnikami.

Częste powodzie niesfornej, wartkiej Warty sprawiły, że główne koryto rzeki przemieszczało się co pewien czas w obrębie doliny. Prawdopodobnie do końca XVIII w. rzeka przepływała pod samym miastem. Żeglina zaś wpływała do Warty gdzieś na wysokości rozstajów dróg, tuż za wsią Monice, nieopodal znajdującej się tam karczmy. Być może, że to była tylko odnoga rzeki rozdzielonej w rejonie Bobrownik, której drugie ramię płynęło w kierunku Męki. Pozostałości rozlewisk wodnych wyraźnych do II wojny światowej na Pradze, dziś w zaniku, to właśnie ślady dawnego koryta rzeki. Z powodu niebezpieczeństwa powodzi nie było można wykorzystać intensywnie tego miejsca pod zabudowę mieszkalną.

Do II wojny światowej dzisiejszą Pragę (nazwa pochodzi od prażenia, tj. wypalania lasu dla uzyskania ziemi ornej) nazywano Podzamczem. Wcześniej była tu duża piaszczysta kępa otoczona wodą, przez którą prowadziła grobla łącząca zamek z miastem. Pośrodku tej kępy, przy późniejszym Rynku Praskim, wybudowano wspomniany po raz pierwszy w źródłach w 1347 r. drewniany kościół św. Trójcy, przy którym między XIII a XIV w. istniał cmentarz.

W starych aktach parafialnych zapisano pod datą 1729, iż kościół ten leżał na bagnach i błotach i był w bardzo złym stanie. Teren ten wcześniej spełniał też funkcję gospodarczą, bowiem już w 1347 r. naprzeciwko kościoła stał młyn, zwany słodowym. Obok kościoła był też drugi młyn, zwany mącznym, wspomniany w r. 1508. Niewątpliwie były to młyny o napędzie wodnym. Ostatnia wizytacja tego kościoła, przeprowadzona w 1780 r. przez biskupa Jana Mikołaja z Dębowej Góry, notuje, iż w pobliżu kościoła nie było żadnych zabudowań z wyjątkiem czterech domów wystawionych na gruncie kościelnym. Także plan pruski Sieradza, datowany 4 VIII 1796, potwierdza istnienie na tym terenie zaledwie kilku zabudowań. Obecnie w tym miejscu stoi duży metalowy krzyż.

Uposażenie kapituły sieradzkiej, przeniesionej do kościoła Wszystkich Świętych, opisane w 1810 r., wymienia pole za miastem w pobliżu dawnej kaplicy św. Trójcy. Kiedy w końcu XVIII w. kolejna powódź spowodowała odsunięcie rzeki od Wzgórza Zamkowego, stare jej koryto, przynajmniej w części wykorzystała Żeglina. Ten stan trwał do 1925 r., gdy Żeglinę skierowano w sztuczny przekop, zabezpieczając ją usypanymi wówczas wałami przeciwpowodziowymi. Odtąd starorzecze, systematycznie zasypywane, powoli zarastało, a dziś jest widoczne tylko w niewielkich fragmentach. Jeszcze w 1939 r. tuż przy ul. Rybnej, lecz w osi ul. Zamkowej, był drewniany most doskonale widoczny na planie miasta z 1823 r.

W okresie międzywojennym władze miejskie, chcąc zasiedlić ten teren, przydzieliły tu bezpłatnie 40 działek pod zabudowę. Wówczas też dotychczasowe Podzamcze zaczęto nazywać Pragą. Wkrótce zabudowano otoczone niewielkimi ogrodami, parterowe, przeważnie drewniane domki. Na Rynku Praskim odbywały się targi na konie i bydło. Obok tego Rynku przez wiele lat istniał słynny zakład garncarski Antoniego, później Tadeusza Tomalów, specjalizujących się w ceramice użytkowej i pamiątkarskiej. Na czystych i ulubionych przez wędkarzy wodach sieradzanie wypoczywali na łódkach i kajakach. Mleczarnia, istniejąca po wojnie w miejscu obecnego Zespołu Szkół Ekonomicznych [dziś: Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Marii Dąbrowskiej; Ł.P.], toksycznymi ściekami w zasadniczy sposób zmieniła ten stan rzeczy. Biedna Praga w czasie okupacji niemieckiej nie była przedmiotem szczególnego zainteresowania Niemców. Wojnę odczuła dopiero 20 I 1945 r., kiedy to jej drewniana zabudowa została zupełnie zniszczona w następstwie nalotu sowieckich samolotów.

Andrzej Ruszkowski

Źródło: Leksykon miasta Sieradza,
oprac. zbiorowe pod red. prof. Tadeusza Olejnika,
Towarzystwo Przyjaciół Sieradza; Prof-Art 2006