Sieradz, 11 listopada 2011
aktualizacja: 21 lipca 2019
Ksiądz Walery Pogorzelski (1870-1941)
tajny szambelan Jego Świętobliwości,
kanonik Kapituły Kaliskiej,
dziekan i proboszcz sieradzki
Zapraszam wszystkich czytelników do zapoznania się z biografią kapłana, tak bardzo zasłużonego dla kolegiaty, jak i dla Sieradza. Tekst o nim pióra historyka, pana Andrzeja Tomaszewicza, zamieszczony jest w reprincie książki napisanej w 1927 roku przez ks. Walerego Pogorzelskiego. Reprint został wydany w 1996 roku staraniem Towarzystwa Przyjaciół Sieradza, a jego egzemplarz otrzymałem od kapłana bliskiego mojemu sercu, ks. dr. Tadeusza Miłka z parafii Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Sieradzu.
Z biografii ks. Pogorzelskiego możemy się dowiedzieć, ile nasze miasto zawdzięcza kapłanowi, który swoją posługę proboszczowską pełnił w wyjątkowo trudnych czasach – podjął ją w 1923 roku, pięć lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po prawie dwustu latach niewoli, i pełnił do roku 1941 roku, kiedy zmarł wskutek prześladowań w okupowanym kraju. Tłumny udział w pogrzebie ks. Pogorzelskiego mieszkańców Sieradza wywoływał szydercze uwagi ze strony przyglądających się Niemców – „wywozimy ich i wywozimy, a ich wciąż jeszcze tyle”…
Poniższe fotografie, które mam przyjemność Państwu zaprezentować stawiają nam przed oczami jak najżywiej obrazy z przeszłości, sprawiając, że człowiek nabiera jeszcze większego szacunku do historii swojego miasta.
Za pomoc przy opisie zdjęć i redakcji tekstu dziękuję pani Icie Turowicz. Bez takich szlachetnych i bezinteresownych ludzi, strona Sieradz-Praga.pl byłaby bardzo uboga. Dlatego wyrażam szczerą wdzięczność i uznanie tym, którzy mi pomagają i na których zawsze mogę liczyć.
Łukasz Piotrowski
Ksiądz Walery Pogorzelski urodził się 12 IX 1870 roku w Wiktorowie w ziemi gostyńskiej, w majątku rodziców. Był trzecim z siedmiorga dzieci Aleksandra (zm. 1886) i Wiktorii z Golędzinowskich (zm. 1914). Ród Pogorzelskich herbu Krzywda znany był już w średniowieczu. Przodkowie W. Pogorzelskiego zamieszkiwali tereny Mazowsza i piastowali tam wysokie urzędy.
Atmosfera domu rodzinnego W. Pogorzelskiego była na wskroś patriotyczna. Jego pradziad za udział w Powstaniu Listopadowym został zesłany na Syberię, a majątek rodzinny skonfiskowano. Również ojciec Walerego – Aleksander – brał udział w Powstaniu Styczniowym 1863. Od 1882 roku Walery kształcił się w gimnazjum w Warszawie, jednakże z powodu zmiany miejsca zamieszkania rodziców zmuszony był opuścić tę szkołę i kontynuować dalej naukę w szkole rządowej w Hrubieszowie. W roku 1887 wstąpił do Seminarium Duchownego w Warszawie. Po kilku jednak tygodniach opuścił tę uczelnię, by wstąpić do Diecezjalnego Seminarium we Włocławku, które wówczas prowadzili m.in. znani historycy Kościoła, księża Zenon i Stanisław Chodyńscy. Bliskim kolegą W. Pogorzelskiego w seminarium był ks. Wacław Bliziński, który w następnych dziesięcioleciach, będąc już proboszczem w Liskowie, zasłynął z licznych inicjatyw społecznych i kulturalnych. Nie ulega wątpliwości, że ta znajomość miała także wpływ na przyszłe poczynania W. Pogorzelskiego.
W. Pogorzelski należał do zdolniejszych alumnów, był nawet typowany na studia do Akademii Petersburskiej, ale do realizacji tego zamysłu nie doszło. Pracę duszpasterską rozpoczął jeszcze jako diakon w 1892 roku. w Opatówku w charakterze wikariusza, a po święceniach kapłańskich w styczniu 1893 roku przeniesiono go do Raciąża (koło Ciechocinka), po kilkunastu zaś miesiącach do Kruszyna (pod Włocławkiem) na wikariusza i jednocześnie administratora parafii, gdzie rozpoczęła się jego praca społeczna i oświatowa, głównie krzewienie czytelnictwa polskiej książki i prasy. Pierwsze probostwo otrzymał W. Pogorzelski w 26 roku życia w Starokrzepicach (pod Częstochową) gdzie administrował parafią w latach 1897-1904. Tutaj obok pracy duszpasterskiej rozwijał działalność gospodarczą i społeczną. Od jesieni 1904 roku objął kolejne probostwo w Przyrowie (koło Częstochowy). Następnie w latach 1906-1922 był administratorem parafii w Pajęcznie (pow. Radomsko), gdzie dał się poznać jako świetny organizator życia gospodarczego, oświatowego i społecznego. W 1917 został mianowany dziekanem nowo utworzonego dekanatu brzeźnickiego z siedzibą w Pajęcznie, w 1920 roku został też kanonikiem honorowym kolegiaty kaliskiej, a w roku 1922 otrzymał godność tajnego szambelana papieskiego.
Zdolności duszpasterskie i umiejętności organizacyjne predysponowały W. Pogorzelskiego do pracy na większej parafii. W 1922 roku otrzymał nominację na proboszcza i dziekana sieradzkiego, ale sprowadził się do Sieradza dopiero w 1923 roku. Z Sieradzem związał się też już na całe życie. W 1926 roku otrzymał miejsce kanonika zwyczajnego w kolegiacie kaliskiej, natomiast w 1934 papież Pius XI obdarzył go godnością prałata domowego. Będąc proboszczem sieradzkim, ks. W. Pogorzelski przeprowadził m.in. liczne prace remontowe i rozbudował kościół kolegiacki. W 1925 roku dobudowana została zakrystia. Do północnej ściany prezbiterium dobudowano w 1935 roku kaplicę Najświętszej Marii Panny, a na wschodniej zewnętrznej ścianie tej kaplicy wmurowano tablicę herbową z inicjałami W.P. oraz herbem Krzywda. W roku 1935 wybudowano arkadową obudowę wejścia. Na przybudówce umieszczono płaskorzeźbę Matki Boskiej Księżnej Sieradzkiej oraz tarcze herbowe z godłem Polski i województwa sieradzkiego. Została też gruntownie wyremontowana wieża, na której umieszczono nowe dzwony. W 1925 roku staraniem W. Pogorzelskiego został wykupiony z rąk prywatnych tzw. portal zamku sieradzkiego, wbudowany poprzednio w żydowską kamienicę przy ul. Warszawskiej, który wmurowano w fasadę kolegiaty, po prawej stronie głównego wejścia.
Waleremu Pogorzelskiemu zawdzięczamy uratowanie jeszcze jednego bardzo cennego zabytku – gotyckiego obrazu Świętej Trójcy z ok. 1520 roku. Umieszczony początkowo w głównym ołtarzu kościoła św. Trójcy przy Rynku Praskim, po jego rozebraniu w pierwszej połowie XVIII wieku trafił do kościółka św. Ducha na cmentarzu. Za sprawą W. Pogorzelskiego został umieszczony w kolegiacie i pokazany znanemu konserwatorowi prof. M. Słoneckiemu. Uznany za wybitne dzieło sztuki, w 1935 roku został wystawiony na tzw. Wystawie Gotyckiej w Warszawie. Oddany do pracowni konserwatorskiej na zamku warszawskim, w roku 1937 odrestaurowany obraz powrócił do kolegiaty sieradzkiej.
Dużą zasługą W. Pogorzelskiego było wybudowanie w 1933 roku Domu Katolickiego. Tu koncentrowało się życie społeczne i kulturalne parafii. Organizowano odczyty, przedsta¬wienia amatorskie i koncerty, zebrania organizacji młodzieżowych i innych stowarzyszeń katolickich. Należy zaznaczyć, że niektóre z prac W. Pogorzelskiego budziły pewne zastrzeżenia i kontrowersje. Z mieszanymi uczuciami przyjmowali parafianie zburzenie XVII-wiecznego murowanego ogrodzenia wokół kolegiaty, czy zeszpecenie gotyckiego frontonu fary przez dobudowanie przybudówki. Ogólnie jednak należy stwierdzić, że dokonania sieradzkiego proboszcza były imponujące.
Ksiądz W. Pogorzelski uczestniczył też aktywnie w życiu społecznym i kulturalnym miasta. Był przewodniczącym założonego w 1923 roku Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności, wiceprzewodniczącym zawiązanego w roku 1926 patronatu nad więźniami, członkiem zarządu koła Polskiej Macierzy Szkolnej i wielu innych organizacji.
Przemarsz przez Rynek dzieci z Krucjaty Eucharystycznej, którym przygląda się ks. Pogorzelski, 1936 rok.
Uroczystość „Święta Pułkowego” 31 pułku Strzelców Kaniowskich, 1938 rok.
Niezaprzeczalnie dużą zasługą W. Pogorzelskiego było restytuowanie pięknego stroju sieradzkiego. Wiadomo, że nie dopuszczał do niesienia baldachimów mężczyzn nie ubranych w czerwone spencerki, a do chorągwi i feretronów kobiet i dziewcząt nie odzianych w sieradzkie spódnice, kaftaniki i chustki. Jak sam pisał w swoich wspomnieniach: „Wprowadziłem ten barwny; kraśny strój i do kościoła: przykrycia ołtarzowe, chorągwie i sztandary, co się powszechnie w całej okolicy przyjęło. Na procesje, wizytacje biskupie, uroczystości kongresowe tylko ten strój był protegowany stale przeze mnie”. Ksiądz Pogorzelski był też gorącym orędownikiem utworzenia w Sieradzu muzeum regionalnego. Już w latach dwudziestych XX wieku postulował przejęcie przez miasto tzw. kamienicy pojagiellońskiej i przeznaczenie jej na regionalne muzeum. On też pierwszy zorganizował w 1931 roku małe muzeum parafialne. O fakcie tym pisał w kronice kościelnej: „Posiadając sporo przedmiotów i monet starych własnych, bo takowe od dłuższego czasu zbierałem, znalazłszy w kościele i zakrystii sporo zabytków, postanowiłem takowe połączyć i stworzyć małe muzeum przy koście. Dotąd Sieradz muzeum nie posiadał. Nosząc się z tą myślą od kilku lat, zamawiając meble do zakrystii w 1930 roku, obmyśliłem nastawę nad komodami, co dało mi cztery spore szafy na pomieszczenie zbiorów. Poza tym postanowiłem wykorzystać ściany i urządzić półki. Latem 1931 roku porozmieszczałem eksponaty, sporządziłem też spis dokładny rzeczy, każdy przedmiot opatrzony numerem, opisany w książce… I swoje własne, i otrzymane przedmioty w muzeum się znajdujące w zakrystii, oddaję na własność kościoła pod opiekę proboszczów parafii – jako zaczątek większych zbiorów. W końcu grudnia 1931 roku ogólna liczba okazów wynosi 900 sztuk”. Wśród zgromadzonych przez ks. W. Pogorzelskiego eksponatów znalazły się m.in.: numizmaty w ilości 500 sztuk, medale i odznaczenia, zabytkowe sprzęty kościelne, stare hafty i tkaniny, broń ręczna i inne elementy uzbrojenia, gliniane popielnice i przedmioty z brązu. Systematycznie powiększane zbiory liczyły w 1935 roku 1200 eksponatów. Stały się one zaczątkiem utworzonego z inicjatywy społecznej Muzeum Ziemi Sieradzkiej.
Przed plebanią ks. prałata Walerego Pogorzelskiego, proboszcza parafii Wszystkich Świętych w Sieradzu w latach 1922–1941, fot. ze zbiorów Jana Pietrzaka
Nawiedzenie Sieradza przez relikwie św. Andrzeja Boboli. W 1938 roku, po kanonizacji świętego przez Piusa XI, relikwie zostały przewiezione z Rzymu do Warszawy, po drodze nawiedzając m.in. Sieradz w czerwcu 1938. Z prawej strony klęczy ks. Walery Pogorzelski, a za nim widzimy z lewej s. Antoninę Tyszkiewicz, przełożoną sieradzkiego klasztoru, oraz s. Magdalenę Ziemacką. Z lewej strony w jasnym płaszczu stoi Ignacy Mąkowski, burmistrz Sieradza; fot. ze zbiorów Jana Pietrzaka
Dnia 23 XI 1937 roku na pierwszym walnym zebraniu, zwołanym w oparciu o zatwierdzony przez władze statut muzeum, został wybrany 12-osobowy zarząd tej instytucji, którego prezesem został ks. W. Pogorzelski. Poruszono również sprawę wyboru miejsca pod budowę w przyszłości gmachu muzeum, a ks. Pogorzelski zadeklarował ofiarować na ten cel 10.000 sztuk cegły. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił realizację tego przedsięwzięcia.
O głębokim patriotyzmie sieradzkiego proboszcza może świadczyć jego udział w zbieraniu darów na Fundusz Obrony Narodowej w 1939 roku. Wtedy to przeznaczono na uzbrojenie armii wszystkie złote wota z kościoła. W dowód uznania za działalność narodową i społeczną otrzymał ks. Pogorzelski Krzyż Oficerski Polonia Restituta, który ofiarował jako wotum na ołtarzu Matki Boskiej Królowej Polski, zawsze zwanej przezeń Księżną Sieradzką.
W czasie okupacji niemieckiej ks. W. Pogorzelski, nękany przez Niemców i schorowany, zmarł 12 II 1941 roku. Pochowany został w grobowcu księży, który sam zbudował, wykorzystując szczątki zdewastowanej kaplicy prawosławnej na sieradzkim cmentarzu. W pogrzebie, ostatnim publicznym kondukcie, na jaki zezwolili Niemcy, wzięty udział tysiące mieszkańców Sieradza i okolicy. Była to wymowna patriotyczna demonstracja, wyraz hołdu i uznania dla zasług zmarłego kapłana.
Tłumny udział w pogrzebie mieszkańców Sieradza wywołał szydercze uwagi przyglądających się Niemców – wywozimy ich i wywozimy, a ich wciąż jeszcze tyle …
Jeden z dwu nekrologów ks. Pogorzelskiego, wykonanych ręcznie przez siostry Jaskulankę i Nowicką, a potem za pozwoleniem komendanta policji umieszczonych na obu świątyniach Sieradza.
Na oddzielne omówienie zasługuje działalność W. Pogorzelskiego jako historyka-amatora, pamiętnikarza i korespondenta pism. Oczytany i posiadający duże doświadczenie dzięki podróżom po kraju i za granicę (Wiedeń 1913, Czechosłowacja 1925/1926, Włochy 1928, Jugosławia 1931), żyjący w przyjaźni z wieloma ludźmi znanymi (duchownymi i świeckimi) tamtych czasów, często sięgał po pióro. Był korespondentem i współpracownikiem Warszawskiego Wieku, włocławskiej Kroniki Diecezjalnej, „Gazety Radomszczańskiej” i „Ziemi Sieradzkiej”. W tej ostatniej zresztą w 1926 roku zamieszczone zostały dwa obszerne artykuły historyczne:
Opieka lekarska w Sieradzu w dawnych wiekach i Z przeszłości cechu rzeźników w Sieradzu. Opracował też książki: „Święty Józef w cudownym obrazie kolegiaty kaliskiej” (Włocławek 1934), „Pamiątka koronacji Obrazu Matki Boskiej w Charłupi Małej” (Sieradz 1937). Był również autorem części historycznej wydawnictwa: „Jednodniówka na 50 -letni jubileusz Straży Pożarnej w Sieradzu” (Sieradz 1929). Książką godną największej wagi jest pamiętnik pt. „43 lata w kapłaństwie” (Sieradz 1935). Te pełne werwy wspomnienia – nie pozbawione humoru, dygresji obyczajowych, a czasami i złośliwości, zawierają wiele trafnych ocen i spostrzeżeń dotyczących współczesnych autorowi zjawisk i wydarzeń historycznych.
W spuściźnie po W. Pogorzelskim warto również odnotować, spisywany na gorąco w parafialnej księdze na przełomie 1939 i 1940 roku, dziennik z lat wojny i okupacji. Jest to cenne źródło do poznania dziejów Sieradza w pierwszych miesiącach okupacji hitlerowskiej.
Był wreszcie W. Pogorzelski autorem pierwszej popularnej monografii miasta pt. „Sieradz” (Włocławek 1927). Wydawnictwo zostało sfinansowane przez Sejmik Powiatowy Sieradzki i Magistrat. Była to pierwsza praca poświęcona historii miasta, która dotarła do szerszego grona mieszkań¬ców, zapoznając ich z przeszłością rodzinnego grodu.
Prekursorem badań nad Sieradzem był rejent i archiwariusz sieradzki, Antoni Paparona Pstrokoński, żyjący w pierwszej połowie XIX wieku. Mając bezpośredni dostęp do dokumentów, a także do sieradzkich ksiąg miejskich, grodzkich i ziemskich, wynotowywał z nich wszelkie informacje dotyczące miasta i grodu oraz instytucji i osób z nimi związanych. Część z tych materiałów opublikował pod swoim nazwiskiem W. H. Gawarecki jako Wiadomości historyczno-statystyczne o mieście Sieradzu. Artykuł ukazał się w 1840 roku w „Przeglądzie Warszawskim Literatury i Historii”. Józef Kobierzycki, publikując w latach 1915-1918 „Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej”, których II część poświęcona była Sieradzowi, również korzystał z dorobku A. Pstrokońskiego. Na podstawie prac wymienionych autorów, jak również publikacji Józefa Szaniawskiego, Broni¬sława Chlebowskiego powstała książka W. Pogorzelskiego, który ponadto miał jeszcze dostęp do dziś już nie istniejących średniowiecznych archiwów sieradzkiej fary.
„Praca księdza W. Pogorzelskiego, chociaż dziś już przestarzała, nie wolna od pomyłek i błędów, pozostaje wciąż pożyteczną monografią obejmującą dzieje miasta od średniowiecza aż do czasów współczesnych autorowi. Dobrze więc się stało, że z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Sieradza ukazał się reprint tej książki”.
Andrzej Tomaszewicz
W. Pogorzelski, „Sieradz”, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Sieradza, Sieradz 1996
***
Od lewej: ks. prałat senior Józef Frątczak, J.E. bp. Wiesław Mering, ks. Damian Bułakowski, ks. prał. dr. Marian Bronikowski, ks. Marcin Pachliński; fot. 1 listopada 2011
==========================================================================================================================
Książka ks. Walerego Pogorzelskiego pt. „43 lata w kapłaństwie”
Sieradz, 1 czerwca 2018
Niewiele pozostało już osób, które znały i pamiętają ks. Walerego Pogorzelskiego, proboszcza parafii pw. Wszystkich Świętych w Sieradzu, pełniącego swą niełatwą posługę w latach 1923–1941. Na stronie Sieradz-Praga.pl umieściłem zakładkę w całości poświęconą tej wybitnej i cenionej przez mieszkańców Sieradza postaci. Można zapoznać się z biografią księdza Pogorzelskiego i obejrzeć interesujące zdjęcia, które do dzisiejszych czasów się zachowały.
Ksiądz Walery Pogorzelski, ur. 1870, prałat domowy Jego Świętobliwości, kanonik Kapituły Kaliskiej, dziekan i proboszcz sieradzki; z prawej: okładka książki ks. Walerego Pogorzelskiego , wyd. Sieradz 1935.
Wśród ludzi interesujących się historią sieradzkiego Kościoła dość szeroko znana jest monografia Sieradza pióra ks. Walerego Pogorzelskiego, wydana w 1927 roku. Tym razem chciałbym się zająć inną interesującą i ważną publikacją, o której zapewne niewielu sieradzan wie. Mowa o wydanej w 1935 roku książce ks. Pogorzelskiego pt. 43 lata w kapłaństwie. Jest to bogata kronika miejsc i zdarzeń, w której autor w sposób prosty i przejrzysty opisuje swoją kapłańską drogę. Porusza wiele interesujących wątków, jak chociażby swój pobyt w seminarium, podróże zagraniczne, trudności towarzyszące utrzymywaniu podległych mu kościołów. Wspomina choroby, z którymi się zmagał, a jeden z rozdziałów poświęca wojnie światowej. Dla nas, sieradzan, szczególnie interesujący będzie rozdział poświęcony parafii pw. Wszystkich Świętych w Sieradzu, której przez 18 lat był proboszczem. Dzięki tym wspomnieniom możemy przekonać się, jak w owym czasie wyglądało życie w dziś dobrze nam znanej parafii.
Jestem wdzięczny Janowi Pietrzakowi, sieradzkiemu regionaliście, który udostępnił mi książkę ks. Pogorzelskiego, bym mógł się jej sieradzkim rozdziałem z państwem podzielić. Książka została wydana w połowie lat 30. XX wieku, toteż język wspomnień, a zwłaszcza ówcześnie obowiązująca pisownia, może utrudniać dzisiejszemu czytelnikowi lekturę. Redakcji językowej, a zwłaszcza uwspółcześnienia pisowni i deklinacji podjęła się p. Ita Turowicz, której niniejszym bardzo dziękuję. Chciałbym, by pamięć o zacnym proboszczu, którego ciało spoczywa na naszym cmentarzu parafialnym, przetrwała w umysłach i sercach sieradzan, a treść jego sieradzkich wspomnień towarzyszyła nam przez kolejne lata.
Ksiądz Walery Pogorzelski poprzez swoją posługę przybliżał ludzi do Pana Boga, udzielał rozgrzeszenia grzesznikom i wskazywał prawdziwą drogę tym wszystkim, którzy z niej zeszli i zbłądzili. Drogą tą był, jest i do końca świata pozostanie Jezus Chrystus. Poza posługą duchową ks. Pogorzelski dokonał wielu potrzebnych w owym czasie prac związanych z sieradzką kolegiatą, o których pisze w swoich wspomnieniach. Zachęcam do lektury tej bardzo interesującej publikacji, która przenosi nas w odległe lata jego kapłańskiego życia, w których Polska po latach niewoli odzyskiwała niepodległość. Warto czasami zwolnić tempo naszego życia i zagłębić się w lekturze interesującej i wartościowej książki. A zaręczam, że zaprezentowany niżej fragment książki ks. Walerego Pogorzelskiego przybliży nam barwnie i szczegółowo historię najstarszej parafii w Sieradzu.
Łukasz Piotrowski
***
Ks. Prałat Walery Pogorzelski
43 LATA W KAPŁAŃSTWIE
NAKŁADEM AUTORA
SIERADZ 1935 – DRUK. ZAKŁ. WYCH. AKCJI DOBREJ KSIĄŻKI ZIEMI SIERADZKIEJ W SIERADZU.
JEGO EXCELLENCYI
KS. BISKUPOWI KAROLOWI RADOŃSKIEMU
NAJDOSTOJNIEJSZEMU MEMU PASTERZOWI
W HOŁDZIE SKŁADAM TĘ PRACĘ
Ks. Walery Pogorzelski
Przedmowa
Czterdzieści trzy lata życia w kapłaństwie to wielki szmat czasu!… Najgłębsze dzięki składam Opatrzności za wielką łaskę, że powołała mnie do życia w najbardziej interesującym okresie dziejów świata. Nie z książek ni z opowieści, ale własnymi oczyma patrzyliśmy i na własnych osobach doświadczaliśmy, i udział braliśmy w wielkiej światowej wojnie. Oglądaliśmy zawalenie się trzech najpotężniejszych tronów świata. Na naszych oczach zmartwychwstawała nam Ojczyzna! Wyrosłe w niewoli i długą niewolą doświadczane pokolenie nasze od lat kilkunastu raduje się swoją Polską.
Poza doświadczeniami długiego okresu niewoli przeszliśmy przemarsze wojsk, pożogi, huki armat, widzieliśmy tyle krwi ludzkiej, krzywdy i rekwizycje wielkiej wojny. Przeszliśmy też jeszcze i okropność najazdu bolszewickiego. Doświadczamy obecnie czasów powojennych – zubożenia ekonomicznego, upadku przemysłu, handlu, rolnictwa, bezrobocia, załamywania się walut. Niepokoje w narodach, przewroty polityczne, zamachy, dyktatury, walki wewnętrzne. Bolszewię rosyjską z jej krwawymi okropnościami i destrukcyjnymi hasłami bezbożnictwa i światowego przewrotu. W tych ciężkich okolicznościach budowała się Ojczyzna nasza, wielkimi ofiarami i poświęceniem wszystkich.
Z widowni posterunku kapłana polskiego idą te pamiętnikarskie obserwacje przeżywanych czasów i wydarzeń, i udziału w nich autora. Świat stosunków i sytuacji Kościoła oraz duchowieństwa, świat życia i stosunków parafialnych w domu niewoli, przeżycia wypadków wojennych i zmian przeróżnych, politycznych i społecznych, za ostatnie prawie 50 lat na terenie prowincji są tematem niniejszego dziełka. Niech to wierne zobrazowanie przełomowego półwiecza będzie drobnym przyczynkiem – dokumentem do ujęcia całości wydarzeń.
Ks. Walery Pogorzelski
***
Sieradz*)
A. Wiadomości wstępne
Sprowadziłem się do Sieradza w dniu 17 kwietnia 1923 roku, w okolicznościach niezbyt miłych. Ksiądz prałat Władysław Mikołajewski, 84-letni starzec, dla sędziwego wieku opuścił swoje pasterskie stanowisko; ale mimo że na perswazję ks. biskupa Zdzitowieckiego zrezygnować się zgodził, okazało się, że miał duszę pełną rozgoryczenia i żalu, którymi to uczuciami obciążył nic tu niewinnego następcę. Podkreślić muszę, że Pasterz całkowicie materialną stronę i dalszą egzystencję starcowi obmyślił. Zaszła jednak okoliczność nieprzewidziana starczego uporu, skutkiem czego ksiądz prałat Mik[ołajewski] nie przyjął kombinacji biskupa, ani nie przyjął probostwa, o które sam prosił, lecz wybrał trzecie: osiadł w Sieradzu prywatnie. Miało to dla mnie niepożądane następstwa, bo część parafian przy nim się skupiła, wytwarzając obóz dla nowego proboszcza niezbyt chętny. Ale i samemu czcigodnemu emerytowi stało się to dużą przykrością, bo com tylko zmienił w kościele, plebanii, ogrodzie, wszystko mu donoszono, a nawet słowa moje z ambony, nawołujące do ofiarności wobec tylu potrzeb, najzłośliwiej przekręcone, starcowi niby ze współczuciem opowiadano. Gdyby osiadł gdzie indziej, byłoby go to ominęło. Zmiany zajść w parafii musiały: w tym celu przecież dano młodszego księdza. Były więc obustronne przykrości. Ale stwierdzam, że cały ogół parafii w pełni rozumiał potrzebę zmiany na stanowisku proboszcza.
Stan materialny kościoła, plebanii, budowli, był już wprost rozpaczliwy, jak nigdzie w diecezji, a Sieradz to przecież powiatowe miasto. Wieża kościelna świeciła dziurami i zaciekała, także i dach w paru miejscach, ołtarze brudne od starości, brak ławek i konfesjonałów, zakrystia i wszystkie w niej ornaty i bielizna — jedna stęchlizna. W plebanii wszystkie podłogi, futryny drzwi i okien zagrzybione i przegniłe, wilgoć sięgała do połowy ścian. Oba budynki podwórzowe, drewniane, zaciekające, częściowo spróchniałe o złych dachach. W ogrodzie — gęsty las starych wybujałych drzew, mało które samym czubkiem rodziło, pod nimi zarośla krzaków. Przed plebanią i tuż przy kościele zajezdny plac dla furmanek, na którym w niedziele, święta, jarmarki i targi stawały setki wozów i koni – zagnojone i cuchnące od niepamiętnych czasów miejsce, wstrętne, ubliżające domowi Bożemu otoczenie!
Zamieszkałem na wikariatce, zaś rzeczy złożyłem w stodole, gdzie całe 7 miesięcy spakowane przeleżały.
B. Prace materialne
Remont w plebanii. W pierwszą zaraz niedzielę sprosiłem parafian do plebanii, opróżnionej z mebli. Obraz kompletnej ruiny w zdumienie ich wprowadził; wszyscy uznali potrzebę i remontu, i składki, ale ludność była tak odzwyczajona od ofiarności (za 44 lata proboszczowania księdza prałata Mik[ołajewskiego] nigdy żadnych składek nie było), że te bardzo słabo wpływały. Nie czekając na parafię, rzuciłem swoich 6 milionów marek polskich; trzeba było robotę pchać, by się przed zimą wprowadzić. Wyrzucono wszystką zgniliznę z podłogami, z futrynami drzwi i okien, wyrzucono zgnilizną i grzybem zakażoną ziemię na 60 cm, założono na fundamentach grubą papę, zmieniłem rozkład mieszkania, przesuwając ściany. Drzwi, okna, piece, podłogi – wszystko nowe. W połowie października dopiero wprowadziłem się do plebanii. Ile kosztowały te roboty?
Dewaluacja pieniądza w owym czasie wprost uniemożliwia obrachunek. Wyłożę to na przykładzie. Duży piec kaflowy z pięknych dużych kafli w lipcu 1923 roku kosztował mnie 1/2 miliona marek, a już w listopadzie za jeden kafel płaciłem 2 miliony. Odbudowa całej plebanii kosztowała mnie 30 milionów, a już w marcu następnego roku za dorobienie jednej okiennicy zapłaciłem 36 milionów. Doszło w końcu do takiego absurdu, że jedno pudełko zapałek kosztowało 1/2 miliona. U nas było z tym wprost rozpaczliwie. W Niemczech było jeszcze o wiele gorzej, tam bito wielomiliardowe, a nawet bilionowe banknoty. Łatwo zrozumieć, ile ten wciąż upadający pieniądz wytwarzał trudności przy godzeniu i opłacaniu rzemieślników, materiałów, a wszelkie kombinacje kosztorysowe, rozkłady na parafię po tygodniu już były wprost nieaktualne. Moc ludzi potraciła wówczas całe majątki. Wczoraj wzięte za sprzedaż domu, placu, gospodarstwa etc. miliony – jutro już były bez wartości. To była istna katastrofa dla bardzo wielu.
W 1925 roku pobudowałem zakrystię od południa o dwóch oknach żelaznych, trojgu dębowych drzwiach, terakotowej posadzce, szafie skarbowej i piecu. Zaraz po wysuszeniu ścian wyprowadziłem ornaty i bieliznę ze starej zakrystii. W parę lat potem ufundowałem komplet mebli dębowych zakrystyjnych; obszerne komody z nastawą, dwie szafy ścienne, konfesjonał. Koszt ogólny zakrystii z meblami wyniósł ponad 13 000 złotych.
W tymże 1925 roku budynki podwórzowe rozebrałem, dokupiłem dużo nowego drewna, przeniosłem podwórze plebańskie w inne miejsce, na którym pobudowałem długi budynek na wysokiej podmurówce. Stare podwórze włączyłem do ogrodu, ale splantowanie go do poziomu ogrodu kosztowało wiele wozów ziemi i pracy ludzkiej, i mojej.
Ogród plebański, jak wspominałem, starzyzna i zarośla, zaraz w pierwszym roku zacząłem rudować; w ciągu tego i następnych lat cały ogród wykopałem, wszystką ziemię zregulowałem na 75 cm głęboko, później splantowałem do jednego poziomu. Przez to usunęło się moc pieńków, korzeni, cegieł, fundamentów po starych budowlach. Zasadziłem najszlachetniejsze gatunki drzew, agresty, porzeczki, wino, wszystko na tak spulchnionej ziemi poszło wspaniale, tak drzewo, jak i warzywa. Ostatni kawałek ogrodu zregulowałem w 1932 roku. Wszystkie te roboty kosztowały bardzo wiele pieniędzy i pracy. Robiłem dla dobra miejsca i następców-kolegów.
Elektryczne światło w kościele zaprowadziłem w roku 1926 i w latach następnych uzupełniałem. Koszt instalacji, lamp, tablic etc. przeniósł 4 tysiące złotych. Ale pełne oświetlenie jest wspaniałe i ogromnie dodaje uroku nabożeństwom. Ostatnio oświetlony został obraz MB Częstochowskiej w wielkim ołtarzu oraz pięć ołtarzy bocznych,
W 1926 roku dokonała się epokowa rzecz w dziejach kolegiaty. Oto na moje usilne zabiegi i dzięki poparciu burmistrza p. Ignacego Mąkowskiego, Rada Miejska powzięła uchwałę, mocą której skasowała rynek — zajazd przed kościołem i plebanią, i uliczkę z placem oddała kościołowi. Dla potomnych podaję, że to było wprost najwstrętniejsze miejsce: kupy gnojów i fetor jeden; tędy przepędzano woły, świnie, owce na rzeź do szlachtuza; tędy wywożono nieczystości z kloak miejskich, tuż pod oknami plebanii pod kościołem. W targi zaś i jarmarki tak pozastawiano każde miejsce wozami i końmi, że literalnie ani z wikariatki, ani z plebanii nawet do kościoła przedostać się nie było można.
Wiadomość o darowiźnie tego rynku trzymałem w tajemnicy przed ludem, ale mobilizowałem grosze i materiał. Pewnego poniedziałku umówionych 12 murarzy z pomocnikami rozwaliło stare ogrodzenie, a nowym murem zagrodzili dostęp wozów na ów odwieczny ich zajazd. Stało się to w ciągu jednego dnia ku zdumieniu miasta, a już zdumienie przybywających na targ włościan granic nie miało. „Przecie w niedzielę byliśmy w kościele i stara ogroda była, a tu przez jeden dzień jedno rozwalone, a drugie już stoi”. Przez dwa tygodnie głośno protestowali o to na „nowego księdza”. „Kiej nas tu nie chcą, do inszej parafii pójdziemy”, ale dokonane w dalszym ciągu zmiany całkowicie ich uspokoiły.
Z tej okazji dałem całe nowe ogrodzenie wokoło kolegiaty: murowane filary, żelazne przęsła, podmurówka pod przęsłami. Udało mi się namówić różne osoby na ufundowanie przęseł. Mianowicie ofiarowali po jednym przęśle: ks. W. Pogorzelski, Magistrat sieradzki, Policja sieradzka, p. Józef Modelski, pracownicy więzienia, urzędnicy Starostwa, Poczty, urzędnicy skarbowi, Narodowa Organizacja Kobiet, p. Roman Grzesik, cech szewców, cech rzeźników i p. Kazimierz Lipiński, w którego fabryce przęsła te, masywne z żelaza kutego, zostały wykonane. Koszt tego wraz z bramami, furtkami, robocizną, cementem etc. etc. wyniósł nad 8000 złotych. Kolegiata znalazła się na obszernym placu. Plac został zniwelowany, przekopany na 60 cm głęboko, rozplanowany. Michał Danielewicz, znany w całym kraju wybitny ogrodnik, ofiarował gratis 300 krzewów. Państwo Stanisław i Bronisława Danielewiczowie, właściciele historycznego Wójtostwa, ufundowali figurę Matki Bożej Częstochowskiej z piaskowca kosztem 3800 złotych. Poświęcona przeze mnie w dzień odpustowy MB Szkaplerznej wobec kilkunastu kapłanów i tłumów ludu – to już zgasiło ostatecznie wszelkie żale włościan do placu zajezdnego**. Figura została oświetlona w koronie 26 lampkami elektrycznymi. Zaprowadzone krzewy, rośliny, żywopłoty, kwiaty i róże stworzyły przepiękne otoczenie świątyni, czym mało gdzie jaki kościół poszczycić się może. Później ustawiłem 26 cementowych ławek wkoło kolegiaty. A także ułożyłem szeroki chodnik z płyt cementowych od probostwa do zakrystii i wzdłuż kościoła do ulicy. Również cały front przed kolegiatą wylałem cementem.
Lata 1926–1927. Dobudowałem skrzydło plebanii od północnego zachodu — 9 metrów frontu, 19 metrów szczytu. Powiększenie wobec szczupłości plebanii było niezbędne tak dla księdza, jak urządzenia kancelarii parafialnej. W związku z tym od ogrodu pobudowałem dużą oszkloną werandę. Koszt tych robót przeniósł 15 000 złotych. Przedtem nabyłem plac bezpośrednio obok kościoła za cenę 2500 złotych. Był on niezbędny bądź pod przyszłą budowę sali parafialnej, czy mieszkania dla służby kościelnej. Był ongi dom drewniany dla organisty i kościelnego, ale zniszczał za księdza Mikołajewskiego; nowego nie pobudowano i dotąd ani organista, ani kościelny nie mają mieszkań.
Odebranie cmentarza grzebalnego z rąk magistratu. Za rządów rosyjskich prezes dozoru kościelnego, burmistrz czy wójt w imieniu dozoru, gospodarzyli na cmentarzach. W związku z konkordatem, wystąpiłem o zwrot i odtąd proboszcz objął gospodarkę. Zaprowadziłem tam szerokie ulice i cały wzorowy porządek; zachęciło to wszystkich do dekorowania grobów, co wprost w piękny park cmentarz zamieniło.
Budowa domu dla grabarza, budowa grobowca dla księży i ogrodzenia. Stał na cmentarzu duży grobowiec rosyjski, rujnujący się już, wewnątrz pusty. Rozebrałem go aż do piwnicznego sklepienia; tę dolną część po przerobieniu wewnątrz i zabetonowaniu nakrycia obróciłem na grobowiec dla księży sieradzkich. Tam pochowałem ks. prałata Mikołajewskiego, tam też przeniosłem z cmentarza szczątki ks. kanonika Jarmickiego i ostatniego dominikanina sieradzkiego, o. Kołomińskiego. Tam i sobie też obrałem miejsce. Ze wspomnianej rozbiórki zyskałem sporo cegły, z niej więc dałem 60 metrów ogrodzenia cmentarnego (w miejsce drewnianego); poza tym zaś w rogu cmentarza pobudowałem dla grabarza domek, którego dotąd nie było, a bez czego i cmentarz nie miał opieki, ani ludzie nie wiedzieli, gdzie grabarza mają szukać. Koszt posesji grabarskiej wyniósł 4200 złotych.
Reperacje wieży 1928–1929. Górna część wieży, kopuła kryta żelazną blachą, zaciekała, drzewo gniło, świeciła dziurami. Dwa lata zbierałem fundusze, wreszcie przystąpiłem do robót. Wszystko chore drzewo w wiązaniu usunięto, kopułę obito dwucalowymi nowymi deskami, pokryto wszystko miedzią. Krzyż na wieżycy to moja ofiara. Pod krzyżem bania miedziana w ogniu złocona. Założyłem piorunochron. Koszt ogólny wyniósł 18 500 złotych. Reperacja dolnej części 1931 rok. Dzwony postanowiłem zawiesić w wieży; ponieważ zaś kiedyś je stamtąd zdjęto, jakoby dla słabości murów, postanowiłem sprawę gruntownie i rzeczowo zbadać. Rewizja miejscowych architektów wypadła niekorzystnie. Wobec czego udałem się do województwa w Łodzi i stamtąd na moją prośbę delegowano specjalną komisję, w skład której weszli: inż. arch. Nostrypke z Kalisza, inż. arch. Ślósarski i arch. Jan Ratajewicz z Sieradza. Komisja istotnie znalazła poważne braki, nakazała zankrowanie (ściągnięcie szynami) w pięciu miejscach, po czym dzwony mogą bezpiecznie zawisnąć. Te roboty trwały około ośmiu tygodni i kosztowały mnie 6200 złotych, co mi bardzo uszczupliło fundusz dzwonowy.
Zakup i poświęcenie dzwonów w 1931 roku. Wobec świeżego, a tak kosztownego remontu wieży zawahałem się z nabyciem dzwonów, ale jakoś dobry Pan Bóg natchnął i mnie, i dobrych ludzi, a i „fortele” pomogły, nadspodziewanie poszło. Udało mi się namówić do większych ofiar na dzwony: Rada miasta Sieradza uchwaliła zakupić jeden osobny 600-kilowy dzwon. (Dałem mu imię „Ignacy” — imię zasłużonego dla kościoła burmistrza p. Mąkowskiego, kazałem też wyryć na nim herb miasta Sieradza). Zjednałem 11 osób, które ofiarowały każda po 500 złotych, mianowicie: ks. W. Pogorzelski, pp. Stanisław i Bronisława Danielewiczowie, Bronisław Danielewicz, Józefostwo Modelscy, Zdzisławostwo Modelscy, Julianostwo Łempiccy, Jadwiga Kowalska, Kazimierzostwo Lipińscy, Jadwiga Kisielewska, pp. Smoczarscy, Tomaszewicz i pracownicy kolejowi drogowi, Bractwo św. Anny, Trzeci Zakon św. Franciszka. Nazwiska tych dobrodziejów wyryłem na dzwonie „Św. Anna” wagi 1100 kilo. Trzeci dzwon „Walery”, 1835 kilo, (imię swego patrona mu dałem) ma wyryty długi napis fundacyjny z datami etc. Dzwony, ich okucia, żelazne rusztowanie pod dzwony – to koszt ogólny 20 000 złotych. Dzwony wzięte z firmy „K. Schwabe” z Białej koło Bielska.
Poświęcenie odbyło się 8 listopada 1931 roku, przy olbrzymim tłumie wiernych, przez J.E. biskupa Karola Radońskiego, pasterza diecezji. Zaproszeni „rodzice chrzestni” złożyli w ten dzień 2500 złotych na swoich spiżowych chrześniaków. Na dzwonach ciąży jeszcze parotysięczny dług.
Rozbiórka dzwonnicy „Szubienicy”. Około 1890 roku, za prałata Mikoł[ajewskiego], zdjęto z wieży dzwony w obawie o jej bezpieczeństwo; i dla ich zawieszenia, w rogu cmentarza przy froncie, zbudowano z cegieł cztery filary wysokie, w rząd ustawione, przesklepione w górze; pomiędzy nimi zamieszczono dzwony. Była to szkarada, zyskała popularne miano „Szubienicy”. Po wprowadzeniu nowych dzwonów na wieżę „Szubienicę” zaraz rozebrałem kosztem 600 złotych.
Budowa Domu Katolickiego, rozpoczęta w 1929, dokończona 1933 roku. Na placu, który w roku 1925 nabyłem, wystawiłem mury budowli. Wobec braku funduszów musiałem robotę przerwać i to aż na cztery lata. Przez ten czas spłaciłem długi na budowie ciążące, odbudowałem wieżę, zakupiłem dzwony. Odczuwając niezbędną potrzebę Domu Katolickiego, własnej sali parafialnej etc., po specjalnym porozumieniu się z Pasterzem diecezji ks. biskupem K. Radońskim, mimo braku gotówki, postanowiłem rzucić na szalę swój kredyt i weksle, i roboty wykończyć. W kwietniu rozpoczęli murarze i cieśle, zakończono w lipcu. Plac cały dostał od ulicy Farnej murowane ogrodzenie, a od kościoła podmurówkę i na tym pięć żelaznych kutych przęseł, jak wkoło fary.
Kaplicę z ołtarzem dla urządzania nabożeństw „polowych”, przy większych uroczystościach i konkursie ludu, ufundowałem w szczycie Domu Katolickiego wychodzącym na cmentarz kościelny. Wobec częstych obchodów narodowych lub organizacyjnych, powiatowych, niejednokrotnie mury kościelne są zbyt szczupłe. Kaplica uzupełni tę potrzebę na bardzo długo. Po uroczystym poświęceniu w dniu 1 września 1933 roku przez ks. biskupa Radońskiego, Dom Katolicki rozpoczął swą zbożną akcję: odczyty, zebrania, przedstawienia kinowe, jasełka, teatrzyki etc. etc. Wówczas dopiero publiczność zrozumiała potrzebę tego domu i jego kulturalną rolę w życiu.
Stroje ludowe sieradzkie usilnie popierałem cały czas, również i z ambony. Wprowadziłem ten barwny, kraśny strój i do kościoła: przykrycia ołtarzowe, dywany, chorągwie i sztandary, co się powszechnie w całej okolicy przyjęło. Na procesje tylko ten strój był protegowany stale przeze mnie.
Cdn.
*) Wiadomości historycznych dotyczących miasta Sieradza, jego przeszłości czy też osób, tutaj nie podaję. Wszystko to zostało szczegółowo opisane w obszernej Monografji Sieradza wydanej przeze mnie w 1927 roku, do której łaskawych czytelników odsyłam (przyp. autora).
**) Magistrat obmyślił inny plac zajazdowy w pobliżu (przyp. autora).
